Kako je od mesta za zbegove od zuluma, nastao grad bez koga ne možemo, u kome živimo i kome se vraćamo? Čime i kako se izborio da opstane na varljivom tlu Pomoravlja i Podunavlja, na vetrometini mnogo jačoj od naše drage, domaćinske košave?
O istorijatu Požarevca ima dovoljno podataka tako da se može delimično rekonstruisati tok događaja. Pored nekoliko legendi i apokrifa, ono što sigurno znamo je sledeće: dugo se spominjala, kao prvo pominjanje grada, 1476. godina. Pre nekoliko godina usvojena je 1467. godina. Do tog datuma došlo se otkrićem rukopisa Momčila Stojakovića koji je preveo turski defter iz te godine. Posle tog zapisa, Požarevac se prvi put pojavljuje u turskom blagajničkom defteru iz 1565. godine, gde se u Smederevskom sandžakatu pominje pod imenom Buzarofese. Imenica defter vodi poreklo iz persijskog jezika, a stigla nam je iz grčkog (diphtera – „koža“, na kojoj se pisalo u nedostatku pergamenta) i predstavlja popis, a danas znači isto što i tefter – bilo koja sveska. Ono što je svima, uglavnom, poznato: naselje se spominje prvi put kao selo u nahiji Lučica koja je u to vreme imala 49 domaćinstava, a svetski poznato postalo je Požarevačkim mirom 1718. godine, jednim od događaja koji su najviše usporili razvoj srpske države, postavljajući granice koje ni do danas nismo uspeli da savladamo.
Kako je nastalo naselje?
Prvi put se u vreme kneza Lazara spominju srpska naselja u ovoj oblasti. Povelja se čuva u manstiru Ravanica, a mesto se zvalo Puporeža. Bez obzira na odsustvo sličnosti s današnjim nazivom (mesta su relativno često menjala imena), topografija svedoči (a ona se nije menjala) da to mesto odgovara sadašnjem Požarevcu. Mesta u ovom kraju su svakako postojala i ranije, ali nisu zabeležena, niti za to ima sigurnih dokaza. Posle Kosovske bitke, u vreme despota Đurđa, narod s juga počinje da se kreće prema severu, niz Moravu, tražeći mirno mesto i sklonište od osmanske najezde. Posle propasti despotovine, sve su češće i veće seobe na sever. Mnogi se ne zaustavljaju na obali Dunava, već prelaze u Banat i dalje, prema Rumuniji i Mađarskoj. Najčešće naseljavan deo požarevačkog Pomoravlja, poznati (a pomalo zaboravljeni) Braničevski Povijarac, talasasti predeo koji i danas razdvaja moravski od mlavskog kraja i Zvižda, ostajao je više puta pust za vreme turskih zuluma.
Ovom prilikom razjasnimo i zaboravljeni toponim Selište, dragocen za objašnjenje zašto su baš u ovom kraju ljudi tražili utočište. Na mnogim kartama i sekcijama pre Prvog svetkog rata (čiju izradu treba da zahvalimo pregalaštvu rođenog Požarevljanina, počasnog đenerala Jovana Draševića (autora slogana “samo sloga Srbina spasava“) i njegovih učenika, mogao se na mnogo mesta naći taj toponim – Selište. To je bilo ubežište (u blizini veće naseobine) na koje su se sklanjali privremeno meštani kada krenu poplave, neke bolesti ili zulum. Požarevac nikada nije imao selište jer je nastao na selištu, sudeći prema studijama mr Gavrila Mudrinskog!
Kroz jednu od tih naseobina u ovom kraju prošao je i Arsenije III Čarnojević 25. maja 1689. godine, a na zastanku je odavde poslao nekoliko pisama. U istoriju i život ovog kraja uključuju se Austrijanci crtajući karte, litografije, skice mesta, pišući hronologije i putopise, radeći prve antropološke i etnogeografske studije. Tako se na Langerovoj karti iz vremena austrijske okupacije (1717-1739) kao pusta sela navode Batovac, Burjan, Petka, Dubravica, Vučji Do, a kao naseljena Požarevac, Dragovac, Carina, Novi Batovac, Brežane, Seoci, Lučica, Prugovo, Poljana. Pri tom se na Braničevskom Povijarcu beleže naselja Kostolac, Klenovnik, Ćirikovac, Kravlji Do, Boljedruže (danas Toponica), Kočetin, Brzohode i Sibnica. Tada je u ravničarskom delu bilo šesnaest sela, a u brdskom osam. Desna strana Morave, ova naša, stradala je srazmerno manje od leve, kuda je išao carigradski drum. Umesto da prisustvo Austrijanaca bude znak napretka i stabilnosti, usled arogantnog i kolonizatorskog odnosa koji se izražavao najviše kroz ogromne poreze, za petnaest godina njihove okupacione vlasti stanovništvo se prepolovilo, vraćajući se, ni manje ni više, u turski deo!
Sledeći značajan korak u istoriji ovoga kraja predstavalja ratovanje Kapetana Koče koji sa svojim ustanicima osvaja Požarevac 11. februara 1788. godine, pa su Turci pobegli čak do Niša. Austrijanci su se povukli, a pri tom su pozivali lokalno stanovništvo da im se pridruži. Međutim, živalj koji je već znao turske navike i politiku, instinktivno je ostao na svom mestu, a Turci su počeli da vode pomirljiviju politiku, praštajući Srbima što su sarađivali s Austrijancima. Krajem XVIII veka dolazi do priliva još jednog talasa izbeglica iz Krajine i Crne Reke, izazvanog zulumom Pazvan Oglua. Situacija se pogoršava pogibijom Hajduk Veljka jer tada pristižu nove vlaške i srpske izbeglice iz istih krajeva. Godine 1813. propašću Prvog srpskog ustanka, opet se nesrećni narod seli i ovaj prostor ponovo je pust, da bi se posle Drugog srpskog ustanka konačno vratio i ustalio.
Dr Branko Peruničić beleži da je Požarevac, posle Drugog srpskog ustanka, 1820. godine bio središte nahije. U njenom sastavu nalazilo se sedam knežina: moravska, golubačka, Mlava, Pek, Zvižd, Homolje i Ram. Nešto docnije od nahije postaje okrug požarevački, a od knežina nastali su srezovi. Da se situacija nekako ustalila, pokazuju nam harački spiskovi iz 1822. godine kada se pojavljuju nova naselja. U Požarevačkoj Moravi ukupno tada ima 38 sela sa 12.871 stanovnikom, od čega sam Požarevac (koji je 1734. godine imao 2.293 stanovnika sa 239 kuća), ima najviše kao najveće naselje u ovom kraju. Nova sela nastajala su po pravilu na krčevinama. Migracije su sada već bile ekonomske, pa se ovde naseljavaju doseljenici iz Krajine, Crne Reke, Zvižda, Zaječarske doline, Peka, Stiga, Mlave, Busura, Homolja, Paraćina, Kosova, Kruševca, Karavlaške (Bukurešt, Erdelj, Almaš), Aleksandrovca, Vidina, Pirota, Niša, Crne Gore, kao i Šumadije.
Presudna godina za razvoj ovog kraja je 1838. kada počinje da se pravi put Požarevac – Svilajnac i oko njega se odmah formiraju naselja. Imena su dobijala prema vrsti zemlje (Livadice, Poljana, Nabrđe), biljkama ili životinjama (Šljivovac, Vrbnica, Žabari, Orljevo, Svinjarevo, Tićevac, Sibnica, Dubravica, Klenovnik), po bratstvima ili oblasnom imenu (Dragovac, Batovac, Brežani); interesantni su primeri Živice koja se formirala kraj obližnje bare, otkoke Morave, gde je rastao orašak koji je narod jeo i “ostao živ“, ali i Prugova; za to mesto kruži legenda da su seljani, kako bi sačuvali mesto od kuge, oko sela oborali prugu pomoću dva vola bliznaka i brata i sestre blizanaca.
Kako su se sve ove promene uticale na našu istoriju, znamo. No, pogledajmo kakvo su formalno -pravno obeležje one nosile. Zahvaljujući dr Jasmini Živković, posvećeniku i istraživaču, pred sobom imamo hronologiju događaja koji su učinili da ovaj grad, po drugi put u svojoj istoriji, ponese taj atribut.
1. Požarevac je u XIX veku bio sedište nahije, a zatim i okruga koji je obuhvatao nekoliko srezova na teritoriji današnjeg Braničevskog okruga.
2. Zakonom “o tome koja su mesta u Srbiji okružne varoši i varošice, a koja sela“, donetim 1866. godine potvrđen je status Požarevca kao okružne varoši i sedišta okruga.
3. U Kraljevini Jugslaviji od 1919. do 1941. godine Požarevac je bio sedište Oblasti, ali nije imao status grada. Za vreme nemačke okupacije na snazi je ponovo bila teritorijalna podela na okruge, srezove i opštine. U tom periodu Požarevac ostaje sedište Okruga i Sreza.
4. Zakonom o administrativno-teritorijajlnoj podeli NR Srbije donetim 1947. godine utvrđena je podela Srbije po kojoj je Požarevac dobio status grada. U to vreme bio je sedište Požarevačkog sreza. Status grada je imao do 1952 godine kada je Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o podeli teritorije NR Srbije progrlašen za gradsku opštinu.
5. U periodu od 1962, posle ustanovljenja opština, Požarevac je ostao gradska opština sa poznatim naseljima, a sedište sreza seli se u Smederevo. Srezovi se, inače, ukidaju vrlo brzo, već 1966. godine, ali rivalitet Požarevca i Smedereva (kroz međuopštinske regionalne zajednice) i dalje ostaje. Pri tom je sve vreme Požarevac bio i ostao prirodni centar područja koje se različito zvalo (Okrug, Upravno područje, Međuopštinska regionalna zajednica, itd), a geografski sastav mu je ostao isti, osim što mu je iz sastava sreza prilikom jedne od brojnih transformacija, izuzet Majdanpek.
6. Konačno, na osnovu Zakona o teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije, donesenim 29. XII 2007. i objavljenim u Sl. glasniku br. 129/ 2007. Požarevac je dobio status grada, čime je Gradska mesna zajednica Kostolac dobila mogućnost da se preformira u opštinu. Ona je 2009. godine definisana izmenama i dopunama Statuta Grada Požarevca, pa su decembru održani lokalni izbori. Opština Kostolac je konstituisana na svečanoj sednici Gradske opštine Kostolac 29. januara 2010. godine, što je i njen dan.
Tako kaže istorija. A šta kažu građani? Srbi su oduvek svako veće mesto zvali gradom, bez obzira na administrativnu klasifikaciju. Pri tom su uvek pravili finu razliku između varošice, varoši, naselja i grada, dobro znajući kada će i u kojoj prilici neko mesto nazvati kasabom ili palankom. Tu dolazimo do dileme, koja to možda i nije. Da li je Požarevac, osim nominalnog zvanja, stvarno grad u građanskom smislu reči? Jesmo li grad više sada nego što smo to bili kada smo bili varoš? To, naravno, zavisi samo i jedino od nas. Ako se osećamo i ponašamo kao građani, onda to tako jeste.
U sledećem nastavku:
“Poezija spomenara“
Tekstove objavljujemo utorkom.
Diplomirao na FDU u Beogradu, na grupi scenska produkcija (nekada – organizacija scenskih i kulturno-umetničkih delatnosti). Radio u Centru za kulturu Požarevac. Sada je u penziji.
Član međunarodnih stručnih žirija filmskog festivala “Sergej Bondarčuk“ u Volokolamsku, gradska oblast Moskve i pozorišnog festivala “Bosfortski agoni“ u Kerču, Krim , Ruska Federacija.
Dobitnik dve Oktobarske nagrade – Grada Beograda i Grada Požarevca.
Član Skupštine Matice srpske.
Supermoderator foruma MyCity Military i stalni saradnik sajta Oružje online.
Bavi se filmskom, pozorišnom i književnom kritikom.
