Arhivalija za mesec septembar 2024. – SEPTEMBAR 1915 – USIJANO NEBO NAD POŽAREVCOM

Požarevac, kao pogranični grad, gde je Dunav na nekoliko kilometara od grada činio prirodnu granicu između Kraljevine Srbije i Austrougarskog carstva, već od januara 1915. godine bio je mesto obuke vazduhoplovaca – pilota na aeroplanima.

Neprijateljski avioni, stacionirani na drugoj obali Dunava, počeli su da svakodnevno bombarduju i mitraljiraju srpske trupe, železničke instalacije i naseljena mesta u dolini Morave. Posle Kragujevca, jer se u njemu nalazio Vojno-tehnički zavod i Srpska Vrhovna komanda, drugi cilj po značaju bio je Požarevac, koji je bio daleko izloženiji napadima jer se nalazio vrlo blizu granice. Početkom jeseni bombardovanja su postala sve češća. Bombardovano je Veliko Gradište, Carevac, Kličevac, Rečica, Miljević, Donja Kruševica, Šuvajić, Braničevo, Srednjevo, Gorica, Zatonje, Dubravica, Petka, Smederevo, Lipe, Brestovik, Vučak…

Do tada najžešće bombardovanje Požarevca izvršeno je 16. septembra (datum po starom kalendaru, koji je tada bio važeći). Najpre su oko podne četiri aeroplana letela nad prostorom Ram-Požarevac-Grocka-Kovin, potom od 16 i 18 časova sedam nemačkih aeroplana letelo je nad Požarevcem i bacilo na varoš i neposrednu okolinu 58 bombi. Od bombardovanja je poginuo jedan građanin, a ranjena su, pored jednog oficira i jednog vojnika, i 3 građanina, a načinjena je i veća materijalna šteta.

U bombardovanju 19. septembra na Požarevac je palo 75 bombi. U napadu je poginula jedna žena, a ranjena su dva vojnika i jedan civil. Na okolna sela i Ram bačeno je još 11 bombi, na Smederevo su bačene dve bombe, na Rečicu dve i na Kličevac tri. Oštećeno je i više kuća. Napad je ponovljen i sutradan, 20. septembra, kada su nemački aeroplani u 17 borbenih letova bacili 75 bombi na Požarevac i okolinu.

Srpska Vrhovna komanda je 23. septembra izdala naređenje eskadrili u Požarevcu da u toku narednog dana utvrdi mesta prelaska neprijatelja preko Save i Dunava. Zahtevano je i da se bombarduju njegove trupe koje su prešle Savu kod Jarka i koncentracije kod Surčina.
Posle perioda napetosti i neizvesnosti otpočela je velika austrougarska i nemačka ofanziva na Srbiju kojoj se pridružila i Bugarska. Objedinjenim snagama, koje su po nekim podacima brojale ukupno 800.000 ljudi, savremeno opremljenih i osnaženih s vazduhoplovnim jedinicama, komandovao je nemački generalfeldmaršal August fon Makenzen. Srbija je napadnuta armadom od 7 austro-ugarskih, 7 nemačkih i 4 bugarske divizije i Alpijski korpus, kojima je komandovao feldmaršal fon Makenzen.

Neprijateljske snage otpočele su prelazak Dunava kod Rama 24. septembra (odnosno 7. oktobra 1915. po novom kalendaru, kako se danas obeležava početak Makenzenove ofanzive), oko 7 časova, pod zaštitom jake unakrsne artiljerijske vatre iz Dubovca, Palanke i Bazjaša. Neprijatelj je zauzeo Goricu, selo Zatonje. Od 16 časova i položaj kod Kostolca je zasut jakom artiljerijskom vatrom, a onda počeo prelazak.
Uslediće trogodišnja okupacija Srbije, Golgota Srpske vojske, i neverovatan preokret – oporavak, organizovanje, proboj i pobeda u Velikom Prvom svetskom ratu.
(Više: Grupa autora, Srbija i Braničevo u Velikom ratu 1914-1918, Istorijski arhiv Požarevac i Vojni arhiv Ministarstva odbrane Republike Srbije, 2014; Grupa autora, Stogodišnjica odbrane Stiga i Braničeva – na kopnu, vodi i vazduhu, 1915-2015, Istorijski arhiv Požarevac, 2015; N. Đokić, D. Miloradović i J. Nikolić, Srpska vazduhoplovna komanda u Požarevcu 1915. godine, Istorijski arhiv Požarevac, 2005.)

Fotografijom iz digitalne zbirke Istorijskog arhiva Požarevac podsećamo vas na vreme heroja, vreme bola i ponosa, na vreme i žrtve Prvog svetskog rata.

Fotografija: Potporučnik Miodrag Tomić prvi je montirao mitraljez „Švarcloze“ na aeroplan „Oluj“ – fotografija sa požarevačkog aerodroma 1915.
Istorijski arhiv Požarevac, Zbirka digitalnih medija 2005 – , Digitalna zbirka D. Šaler

Odabrala: dr Dragana Miloradović, arhivski savetnik

Izvor: Istorijski arhiv Požarevac