RIMSKO utvrđenje GRADAC u Velikom Laolu

U pretežno ravničarskom predelu između dve reke, Mlave i Busura, na blago uzvišenom potezu koji meštani nazivaju „Gradac“, nalaze se delimično očuvani ostaci rimskog utvrđenja.

Smešteno je uz desnu obalu Busura na 2,5 km severozapadno od Velikog Laola i 4 km jugozapadno od Petrovca na Mlavi.

Utvrđenje je gotovo pravilnog kvadratnog oblika, dimenzija približno 120 h 90 m. Njegov položaj je utvrdio još Feliks Kanic sredinom XIX veka, koji je tada video dobro očuvane bedeme i ostatke četiri kružne kule na uglovima utvrđenja. Danas su ostaci bedema, zbog rastinja kojim su pretežno obrasli, vidljivi u mnogo manjoj meri i to samo na osnovu konfiguracije terena, tragova građevinskog šuta i maltera. Delimično se naslućuju i tragovi objekata unutar utvrđenja i u njegovoj neposrednoj okolini.

Na Pojtingerovoj tabli i Itinerarijumu Hijerosolimitanumu, koji beleže i rimski put koji je povezivao Singidunum (Beograd) sa Carigradom, posle stanice Municipium, koja se prilično pouzdano identifikuje sa arheološkim ostacima u selu Kalištu, ubeležena je i stanica (mutacio) Jovis Pagus. Prema oba kartografska izvora bila je udaljena od Municipiuma 10 rimskih milja (14,8 km), što se ne poklapa sa stanjem na terenu. Stoga ostaje izvesna rezerva u pogledu identifikacije utvrđenja Gradac sa rimskim Jovis Pagusom.

Razlika može biti rezultat greške kartografa, ali i neistraženosti samog lokaliteta Gradac i drugih u široj okolini Petrovca.

Prema oskudnim podacima sa kojima se raspolaže, pretpostavlja se da je prva faza utvrđenja iz II veka, sredinom IV veka je nastala prva fortifikacija i to je period najvišeg uspona, a nakon VI veka život na ovom lokalitetu zamire.